Ужо не першы месяц на мяжы Беларусі праходзяць выбарачныя нетыповыя праверкі: людзей дапытваюць сілавікі ў цывільным, правяраюць тэлефоны, даглядаюць рэчы. Больш за ўсё праверак — на мяжы з Літвой і Польшчай (але кантроль узмацнілі і ў мінскім аэрапорце, і на мяжы з Расіяй). Сабралі ў адзін тэкст усю вядомую інфармацыю: каго часцей за ўсё дапытваюць, якія пытанні задаюць, што глядзяць у тэлефоне.
Калі пачаліся ўзмоцненыя праверкі на мяжы і з чым былі звязаныя
Пра першыя выпадкі масавых дадатковых праверак і допытаў на мяжы з Літвой і Польшчай стала вядома ў канцы лютага — пачатку сакавіка гэтага года. Якраз пасля падрыву расійскага самалёта на аэрадроме ў Мачулішчах.
Пасля гэтага былі яшчэ два кароткія перыяды, калі сілавікі асабліва актыўна даглядалі людзей на мяжы. У канцы сакавіка, калі КДБ паведаміў, што спыніў тэракт у Гродне, супрацоўнікі КДБ правяралі беларусаў, якія выязджалі праз пункт пропуску «Казловічы». А таксама ў пачатку траўня, калі старшыня КДБ Іван Церцель паведаміў пра яшчэ адну спыненую спробу тэракту — напярэдадні 9 траўня. Ужо тады беларусаў дапытвалі на мяжы людзі ў цывільным.
Паводле паведамленняў чытачоў «Люстэрка», выбарачныя ператрусы і допыты на мяжы з таго часу не спыняюцца, але ўжо не маюць масавага характару. Пасля праверкі пашпартоў могуць запрасіць «на гутарку» аднаго або некалькіх пасажыраў аўтобуса ці маршруткі.
Хто ў зоне рызыкі?
Можна вылучыць тры групы людзей, якімі сілавікі асабліва цікавяцца падчас перасячэння мяжы з Літвой і Польшчай (як на ўезд, так і на выезд).
Людзі, якія прыцягваліся па «палітычных» артыкулах і ёсць ў базе «Беспарадкі»
У ноч з 26 на 27 траўня на літоўска-беларускай мяжы дапытвалі 69-гадовую Таццяну Зялко. Раней яна абараняла правы пенсіянераў. У 2021-м КДБ правёў ператрус у яе кватэры. Паводле словаў Таццяны, чалавек у цывільным і супрацоўнік памежнай службы дапытвалі яе паўтары гадзіны. Пыталіся пра ўсталяваныя на тэлефоне праграмы (тэлефона з сабой у яе не было), сувязі з Украінай, мэты паездкі за мяжу.
Пытанні ўзнікаюць да беларусаў, якія ёсць у базе «Беспарадкі». Гэта спецыяльная база, куды сілавікі заносяць звесткі людзей, што прыцягваліся па адміністрацыйных і крымінальных артыкулах. У асноўным у базе людзі, якіх затрымлівалі па пратэсных артыкулах.
— Кіроўца аўтобуса падчас пасадкі папярэдзіў, што «тым, хто ўдзельнічаў у пратэстах, трэба ісці на пашпартны кантроль у ліку першых», бо іх даўжэй правяраюць, — расказвалі чытачы «Люстэрка».
Людзі, у якіх ёсць ВНЖ або доўгатэрміновыя візы краін ЕС
Пад асаблівай увагай і беларусы, якія доўга жывуць за мяжой. Так, літаральна некалькі дзён таму ў нацыянальным аэрапорце праверылі мужчыну, які вярнуўся ў Беларусь праз год адсутнасці. Кажа, у яго быў ВНЖ іншай краіны. Яго і яшчэ дзесяць чалавек адправілі на «гутарку».
З падобным сутыкнуўся і малады чалавек, які заязджаў у краіну праз наземную мяжу 6 траўня:
— На пашпартным кантролі беларускія памежнікі спыталі мэту паездкі. Пачуўшы, што жыву і працую ў Вільнюсе, запрасілі ў пакой на размову. Цікавіліся паездкамі за мяжу за апошнія 5 гадоў.
Пытанні ў памежнікаў можа выклікаць і наяўнасць у пашпарце доўгатэрміновых візаў у краіны ЕС. Пра гэта «Люстэрку» расказаў адзін з чытачоў:
— Мяжа з Літвой. Канец траўня. Ехаў адзін на аўтамабілі. На пашпартным кантролі ўбачылі гуманітарную польскую візу, пачалі задаваць пытанні: ці часта ездзіце ў Польшчу, навошта віза такая? Потым пашпартыст выклікаў супрацоўніка вышэйшага звання. Допыт праводзіў памежнік. Ён папярэдне набраў камусьці і сказаў, што сам можа правесці допыт. Згадаў «польскую візу тыпу 21» (на польскіх гуманітарных нацыянальных візах ёсць пазнака: «Мэта выдачы — 21». — Заўв. рэд.).
Яшчэ адзін чытач лічыць, што яго брата маглі выклікаць на допыт на беларуска-літоўскай мяжы з прычыны двухгадовай нямецкай візы:
— Памежнікі забралі ў брата пашпарт, аддалі яго людзям у цывільным. Папрасілі пакінуць рэчы, узяць тэлефон і прайсці з імі. Дапытвалі толькі яго з 9−10 пасажыраў маршруткі, хоць там былі два маладыя хлопцы з нямецкім грамадзянствам. Пыталі, ці затрымлівалі яго. Правяралі пашпарт у нейкай базе.
Украінцы, якія жывуць у Беларусі, а таксама іх сваякі
Асаблівую ўвагу беларускія памежнікі пачалі надаваць і грамадзянам Украіны, якія едуць у Беларусь з ЕС. Допыты ўкраінцаў і іх сваякоў пачаліся яшчэ летась. Напрыклад, восенню ў такую сітуацыю трапіў Андрэй, які жанаты з украінкай. Па дарозе з Польшчы памежнікі ўбачылі ВНЖ жонкі і ўчынілі яму допыт. Са словаў Андрэя, у сакавіку памежнікі дапытвалі і ягоную ўкраінскую сваячку — сястру жонкі.
Чытач «Люстэрка», які ехаў з Польшчы ў канцы траўня, расказаў, што з усіх пасажыраў яго аўтобуса на допыт адправілі толькі дзвюх украінак. Яны вярнуліся ў аўтобус праз паўгадзіны «з дрыготкімі рукамі».
Хто праводзіць допыты?
Нашыя чытачы кажуць, што, як правіла, «гутаркі» вядуць людзі ў цывільным, якія адмаўляюцца прадставіцца, назваць месца службы і званне. Часам да іх далучаюцца памежнікі, а бывае, што робяць гэта самастойна.
Пра што пытаюць?
Пра мэту паездкі ў Беларусь: «навошта едзеце?», «чаму так доўга не былі ў краіне?».
Пра жыццё ў іншых краінах (асабліва пра Польшчу): «ці ёсць у вас від на жыхарства?», «дзе лепш жывецца: у Беларусі ці Польшчы?», «ці ёсць сваякі за мяжой?», «з кім сустракаліся за мяжой, ці абмяркоўвалі Беларусь?».
Пра войска і спецслужбы: «ці служаць знаёмыя або родныя ў замежнай паліцыі ці арміі?», «ці звярталіся да вас спецслужбы іншай краіны?», «ці вербавалі вас?», «калі полк Каліноўскага ўвойдзе ў Беларусь, вы будзеце радавацца?».
Пра Украіну: «ці ёсць родныя ва Украіне?», «якая мэта ранейшых паездак ва Украіну?», «ці служаць знаёмыя ва УСУ?», «ці дапамагаеце УСУ?», «што ведаеце пра перамяшчэнне ваеннай тэхнікі?».
Пра ўдзел у пратэстах у 2020 годзе: «за каго галасавалі на выбарах 2020 года?», «удзельнічалі ў пратэстах?», «затрымліваліся?».
Пра фінансы: «ці павінныя вы камусьці перадаць грошы ў Беларусі?».
Як выглядае праверка тэлефонаў
Усе суразмоўцы «Люстэрка» апісваюць прыкладна аднолькавы алгарытм праверкі тэлефонаў на мяжы: людзі ў цывільным глядзяць фота і спіс кантактаў, падпіскі на каналы ў Telegram і Viber, наяўнасць мэсэнджара Signal.
Адсутнасць на тэлефоне Telegram можа выклікаць падазрэнне. Праваабарончы цэнтр «Вясна» апісваў выпадак беларуса, якога знялі з аўтобуса на мяжы з ЕС і затрымалі. Перад затрыманнем яго прымусілі ўсталяваць мэсэнджар, каб паглядзець старыя падпіскі на каналы і чаты.
Таксама сілавікі могуць загружаць з яго інфармацыю, падключацца да акаўнта ў мэсэнджары, а таксама ўсталёўваць на дэвайс чат-бот «Магніт» (пра яго мы ўжо расказвалі) і іншыя праграмы.
А ноўтбукі глядзяць?
Чытачы «Люстэрка» кажуць, што сілавікоў цікавяць у асноўным тэлефоны. Ноўтбукі, як правіла, у пункце пропуску не правяраюць. Пакуль.
Мытня таксама пільна правярае?
Так. Да прыкладу, на мінулых выходных пасля допыту аўтамабіль актывісткі Таццяны Зялко ў пункце пропуску «Катлоўка» на беларуска-літоўскай мяжы даглядалі шэсць чалавек.
— Знайшлі нават тое, што кіроўца не мог знайсці некалькі месяцаў пад сядзеннем машыны. Больш за тое, яны выбралі ўсе запячатаныя рэчы (напрыклад, каву або пакеты з капсуламі для мыцця). І мы пацягнулі ўсё гэта на рэнтген — а раптам я запячатала што туды… І толькі потым паехалі дадому, — адзначыла яна.
У людзей, якія трапілі ў базу «Беспарадкі», скрупулёзна даглядаюць асабістыя рэчы.
— Мытнік зазірнуў ва ўсе кішэні заплечніка і кашалька. У майго брата, які не ў базе, так скрупулёзна асабістыя рэчы не глядзелі, — кажа наш чытач, які перасякаў мяжу ў пачатку траўня.
Колькі людзей затрымалі пасля допытаў на мяжы
Праваабаронцы з праекта «Прававая ініцыятыва» называлі лічбу ў 58 чалавек, якіх затрымалі ў 2022 годзе па вяртанні ў Беларусь пасля доўгага знаходжання за мяжой. Праўда, яны не ўдакладняюць, калі менавіта гэта адбылося: проста на мяжы ці пазней. Таму колькасць затрыманняў пасля «гутарак» з людзьмі ў цывільным у памежных пунктах невядомая. Але ёсць інфармацыя пра як мінімум два выпадкі затрымання пасля праверак на мяжы. Так, да прыкладу, пасля «гутарак» на расійскай мяжы і праверкі тэлефона затрымалі музыкаў гурта faceOFF. Іх адправілі на «суткі».
Яшчэ пра адзін выпадак «Люстэрку» расказаў і заснавальнік фонду BYSOL Андрэй Стрыжак:
— Нам вядомы адзін выпадак затрымання на расійска-беларускай мяжы. Гэта было ў першыя дні з’яўлення кантрольных пунктаў. Чалавек вяртаўся з Расіі, не быў гатовы да праверак, не пачысціў мабільны. Яго затрымалі на 15 сутак. Што з ім цяпер, нам пакуль невядома.
Чытайце таксама
